Polska myśl polityczna, polskie koncepcje narodu, ludu, państwa są związane z tym ogólnoeuropej­skim rozwojem myśli politycznej, lecz mają równo­cześnie odrębności spowodowane i przeszłością histo­ryczną, i rzeczywistością im współczesną. Na skrajnej prawicy była ideologia rezygnująca z własnej państwowości, rezygnująca z własnej od­rębności narodowej — Polacy dla niej to tylko szczep wchodzący w skład innego narodu jako szer­szej i nadrzędnej całości. Łączył się z tym najczęściej program utrzymania nie zmienionych stosuń* ków społecznych i właśnie w rezygnacji z własnej państwowości i odrębności narodowej widziano dro­gę do utrzymania tych stosunków. Czyli grupa, w której w istocie świadomość narodowa polska gasła — o ile kiedykolwiek była.

Mówiąc o formowaniu się świadomości narodo­wej, ma się najczęściej na myśli tylko tak zwane „niższe” warstwy społeczne, tak jakby tylko one tej świadomości u początku procesu jej formowania się — gdzieś w końcu w. XVIII w Polsce — nie miały i dopiero powoli ją zdobywały. Nie tak, a ra­czej nie tylko tak było, problem jest o wiele bar­dziej skomplikowany. Nie mamy badań nad świa­domością narodową szlachty polskiej w końcu w. XVIII, nie potrafimy odpowiedzieć na pytanie, jaka jej część tę świadomość posiadała. Ileż mamy faktów jaskrawię świadczących, że wielu u jej szczytów tej świadomości nie posiadało. Nie miał jej książę August Sułkowski, gotów pomóc w pierw­szym rozbiorze za udzielne dla niego księstewko gdzieś w Europie, ani ostatni hetman wielki koron­ny Ksawery Branicki, ani ostatni hetman polny li­tewski Józef Kossakowski, wkraczający do War­szawy na czele wojsk rosyjskich jako ich generał w r. 1792, ani wielu innych.

Chyba kryzys świa­domości narodowej polskiej arystokracji i części polskiej szlachty zaczyna się z upadkiem państwa. Pojęcia „naród”, „naród szlachecki”, „państwo szla­checkie”, były ze sobą tak ściśle złączone, były w tak wysokim stopniu niemal synonimami, że kry­zys był nieunikniony. Stawało się coraz wyraźniej przed koniecznością odrzucenia słowa „szlachecki”, jeśli się chciało zachować i przywrócić do realnego bytu słowa „naród” i „państwo”, a równocześnie można było zachować w pełni w sferze społecznejgospodarczej słowo „szlachecki” tylko wtedy, jeśli się rezygnowało z państwa, to zaś pociągało za sobą w konsekwencji w ówczesnych wyobrażeniach re­zygnację ze słowa „naród”.